Vào đầu tháng 8-1945, Ủy ban Mặt trận Việt Minh tỉnh được thành lập trên cơ sở thống nhất các nhóm Việt Minh đã ra đời trước đó ở các địa phương trong tỉnh; đồng thời thông qua chương trình hành động chung của phong trào cách mạng. Nhiều đội tự vệ bí mật được thành lập và sau khi có tin Nhật đầu hàng quân Đồng minh, đêm 12-8-1945, dưới sự chỉ đạo của Tỉnh ủy, Hội nghị các vị lãnh đạo Việt Minh tỉnh được tiến hành tại nhà ông Nguyễn Điệp, ở 45 đường Hoàng Tử Cảnh (nay là đường Hoàng Văn Thụ, TP. Nha Trang). Căn cứ chủ trương của Trung ương, hội nghị đã quyết định nắm ngay thời cơ Nhật tuyên bố đầu hàng Đồng minh để phát động cuộc khởi nghĩa trong toàn tỉnh. Sau hội nghị này, một số đồng chí lãnh đạo được cử về Ninh Hòa để phát động khởi nghĩa tại 2 địa phương phía bắc tỉnh.

Tại Vạn Ninh, đêm 13-8-1945, dưới sự lãnh đạo của Đảng, nhân dân các xã quanh thị trấn Giã nổi trống, mõ, trang bị giáo mác, gậy kéo về thị trấn hỗ trợ cho lực lượng tự vệ các tổng Phước Tường Nội, Phước Thiện bao vây huyện đường, bắt giữ Tri huyện Nguyễn Trọng Thuần, tịch thu ấn tín, tài liệu đem tiêu hủy trước sân huyện đường. Sáng 14-8, hàng ngàn người dân tập trung về huyện làm cuộc mít tinh lớn. Ông Hoàng Hữu Chấp - Đại diện Ủy ban Việt Minh huyện tuyên bố xóa bỏ chính quyền bù nhìn tay sai Nhật và thành lập chính quyền cách mạng lâm thời huyện. 3 ngày sau, chính quyền cách mạng đã nhanh chóng được thành lập khắp các làng xã.

Tại Ninh Hòa, phong trào quần chúng cũng nổi lên rất mạnh. Trong các ngày 14, 15, 16-8, quần chúng nổi lên giành chính quyền thắng lợi ở hầu hết vùng nông thôn. Sáng 17-8, hàng vạn đồng bào các xã đổ ra đường biểu tình tuần hành, kéo về thị trấn, bao vây phủ đường như kế hoạch đã vạch định. Tri phủ mang giấy tờ, ấn tín ra nộp cho cách mạng. Sau đó, cuộc biểu tình biến thành cuộc mít tinh lớn tại sân vận động huyện. Ông Trưởng ban khởi nghĩa tuyên bố xóa bỏ chính quyền bù nhìn và thành lập chính quyền cách mạng lâm thời.

Tin khởi nghĩa ở 2 huyện Vạn Ninh, Ninh Hòa truyền đi nhanh chóng khiến nhân dân trong tỉnh rất phấn khởi, trong khi địch thêm hoang mang, dao động. Tuy nhiên, khởi nghĩa giành chính quyền ở tỉnh lỵ Nha Trang là một vấn đề hết sức quan trọng và khá mạo hiểm, bởi ở Nam Trung Bộ vào thời điểm này chưa có nơi nào khởi nghĩa giành chính quyền cấp tỉnh, lệnh khởi nghĩa của cấp trên lại chưa đến nơi, trong khi đó ở Khánh Hòa có cả 1 sư đoàn lính Nhật.

Trước tình hình trên, đêm 15-8, Tỉnh ủy lâm thời Khánh Hòa mở cuộc họp với đại biểu các huyện tại một địa điểm thuộc khu vực Xóm Mới, gần kho xăng Phước Hải. Ngày 17-8, Đại hội Việt Minh toàn tỉnh đã diễn ra gồm đông đủ đại biểu của Tỉnh ủy lâm thời và Ủy ban Việt Minh tỉnh. Đại hội đã bàn cụ thể về kế hoạch khởi nghĩa giành chính quyền tại Nha Trang, bầu UBND Cách mạng lâm thời do các ông: Nguyễn Văn Chi làm Chủ tịch, Phạm Cự Hải làm Phó Chủ tịch, Trần Chí Hiền - Ủy viên Quân sự, Tôn Thất Vỹ (tức Nguyễn Minh Vỹ) làm Ủy viên thư ký và một số ủy viên phụ trách các ngành.

Tiếp đến, được tin bọn đầu sỏ ngụy quyền tỉnh dự định tổ chức cuộc mít tinh lớn của thanh niên vào ngày 19-8 để mừng Chính phủ Trần Trọng Kim, Tỉnh ủy lâm thời và Ủy ban khởi nghĩa tỉnh quyết định lợi dụng cơ hội này biến cuộc mít tinh do địch tổ chức thành cuộc khởi nghĩa giành chính quyền ở tỉnh.

Trưa 19-8, nhân dân ta từng đoàn, từng đoàn công khai mang gậy gộc, dây thừng, cầm những lá cờ “quẻ ly” cuộn chặt giấu bên trong lá cờ đỏ sao vàng và băng khẩu hiệu Việt Minh, rầm rập kéo về sân vận động Nha Trang. Bên ngoài, địch tưởng đó là đoàn người đi dự mít tinh của ngụy quyền, nhưng bên trong là bộ đội quân khởi nghĩa, có lực lượng tự vệ vũ trang làm nòng cốt.

14 giờ ngày 19-8, một rừng người đã phủ kín sân vận động Nha Trang, trong khi bọn quan lại tỉnh, huyện, thị xã, bọn hiến binh Nhật, bọn mật thám các loại, những tên cầm đầu các tổ chức phản động đều có mặt đông đủ. Tất cả bọn chúng đều bị lực lượng vũ trang bí mật kèm chặt. 15 giờ ngày 19-8-1945 - giờ phút lịch sử đã đến. Cuộc khởi nghĩa của nhân dân Nha Trang bắt đầu bằng việc ông Trần Oanh có mặt sẵn ở chân cột cờ bất ngờ hạ cờ “quẻ ly” xuống và lá cờ đỏ sao vàng từ từ được kéo lên giữa tiếng hoan hô, hò reo vang dậy của nhân dân. Tiếp đó, ông Đào Thiện Thi bước lên diễn đàn, thay mặt Ủy ban Việt Minh tỉnh Khánh Hòa tuyên bố xóa bỏ chính quyền bù nhìn tỉnh và kêu gọi đồng bào ủng hộ Mặt trận Việt Minh, ủng hộ chính quyền cách mạng. 17 giờ, cuộc mít tinh biến thành cuộc tuần hành thị uy. Quần chúng chia thành nhiều đoàn tỏa đi chiếm kho bạc, nhà đèn, nhà máy nước, các công sở, cơ quan của chính quyền bù nhìn các cấp, doanh trại lính khố xanh, cảnh sát, mở nhà lao giải phóng tù. Tại Tòa sứ, UBND Cách mạng lâm thời tỉnh Khánh Hòa đã thu ấn tín của chế độ bù nhìn, đồng thời ra mắt nhân dân.

Ở Vĩnh Xương, sau khi tham gia giành chính quyền tại Nha Trang, nhân dân chiếm ngay huyện đường và tràn về các địa phương, xóa bỏ chính quyền bù nhìn tổng xã, lập nên chính quyền cách mạng. Ngày 28-8, UBND Cách mạng lâm thời Vĩnh Xương được thành lập. Tại huyện Diên Khánh, cuộc khởi nghĩa được chuẩn bị từ ngày 17-8 và đến chiều 19-8-1945, nhân dân ta đã hoàn toàn làm chủ tình hình, các đội tự vệ đã chiếm giữ các công sở, chiếm nhà lao Thành và thả tù nhân. Riêng tại huyện Cam Ranh, đêm 19-8, Ủy ban Việt Minh huyện nhanh chóng triển khai kế hoạch khởi nghĩa và đến ngày 22-8-1945, cuộc khởi nghĩa đã thành công.

Thắng lợi của cuộc tổng khởi nghĩa tháng Tám năm 1945 tại Khánh Hòa là thành tựu tuyệt vời của tinh thần, ý chí, trí tuệ của nhân dân tỉnh ta, đánh dấu một bước phát triển của phong trào cách mạng, mở ra thời kỳ đấu tranh mới của nhân dân Khánh Hòa, mãi mãi là nét son trong lịch sử đấu tranh giải phóng quê hương đất nước của Đảng bộ và Nhân dân Khánh Hòa.

Theo Báo Khánh Hòa